طرح عجیب دولت برای گسترش بی‌رویه مناطق آزاد

مرتضی بانک در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم، با ‌اشاره به دو برنامه دولت درخصوص توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل هوایی منطقه آزاد چابهار اظهار کرد: «مجوزها و مصوبات لازم این پروژه اخذ شده و آمادگی داریم طرح جامع چابهار با مساحت مورد نظری که نیاز است را مجددا به مجلس ارائه دهیم تا در صورت موافقت فرودگاه چابهار داخل این محدوده قرار گیرد.»
مدت‌هاست دولت برای توسعه مناطق آزاد تجاری کمر همت بسته است. آنچه در ظاهر وانمود می‌شود، کمک به توسعه تجارت خارجی کشور است، اما واقعیت امر، چیز دیگری است.
توسعه امکانات و زیرساخت‌ها در هر نقطه کشور که باشد، امر مطلوبی تلقی می‌گردد، اما آنچه موجب نگرانی است، افزایش بی‌رویه تعداد و مساحت مناطق آزاد است، چرا این رویکرد عاقبت خوشی برای اقتصاد کشور نخواهد داشت.
هدف اولیه از تأسیس این مناطق در ایران و جهان، تسهیل زمینه صادرات محصولات کشور میزبان و همچنین واردات مواد اولیه و واسطه‌ای به این مناطق و صادرات مجدد کالاهای نهایی از این مناطق است؛ هدفی که نیاز به برنامه‌ریزی و تدبیر اقتصادی دارد، نه افزایش مساحت!
دولت در حالی بر خلاف عرف جهانی، به دنبال افزایش مساحت مناطق آزاد است که مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به این موضوع پرداخته و با اعلام آنکه موفق‌ترین مناطق آزاد جهان شامل مناطق آزاد شنژن چین و جبل علی امارات، دارای مساحت‌های کمتر از 5 هزار هکتار هستند، معتقد است: «این موضوع نشان از حاکم بودن منطق علمی و تمرکز این مناطق بر امور تولید، صادرات و جذب سرمایه‌گذاری خارجی و پرهیز از ورود به مسائل حاشیه‌ای در این مناطق برعکس مناطق آزاد ایران است».
با این حال مشاور رئیس ‌جمهوری از مساحت جدید چابهار در طرح جامع این منطقه سخن گفته است، رویکردی که چندی قبل درباره منطقه آزاد ماکو خبرساز شد.
منطقه‌ای بزرگ‌تر از 340 شهر!
هفته گذشته با تصویب هیئت وزیران، شهر چالدران و خوی به منطقه آزاد ماکو اضافه شدند و به این ترتیب محدوده این منطقه آزاد که بزرگ‌ترین منطقه آزاد جهان محسوب می‌شود، از مساحت 340 شهر کشور و 18مرکز استان بزرگ‌تر شد!
این تدبیر! دولت در حالی رخ داده که آمارها نشان می‌دهد، ماکو یکی از ضعیف‌ترین عملکردهای صادراتی میان مناطق آزاد ایران را داشته و در 5 سال گذشته مجموعا حدود 3 درصد از مجموع صادرات مناطق آزاد را به خود اختصاص داده است.
البته این کارنامه عملکرد منحصر به منطقه آزاد ماکو نیست. آمارها نشان می‌دهد با وجود هم‌جواری مناطق آزاد 7 گانه با 15 کشور، در سال ۹۶ تنها حدود 264/5 میلیون دلار از این مناطق کالا صادر شده که در مقایسه با صادرات 21میلیارد دلاری به همسایگان، تقریبا هیچ محسوب می‌گردد.
مجموع صادرات غیر نفتی سال گذشته کشور، حدود 47 میلیارد دلار بوده که با این حساب، عملکرد صادراتی مناطق آزاد نسبت به کل کشور نزدیک به 2 درصد است.
کارنامه غیرقابل دفاع 7 منطقه آزاد
این کارنامه غیر قابل دفاع در حالی است که سالهاست 7 منطقه آزاد با انبوهی از امتیازات، تخفیفات، معافیت‌ها و مشوق‌های صادراتی با 15کشور مرز مشترک خاکی و آبی دارند و در نزدیک‌ترین نقاط به کشورهای مجاور جانمایی شده‌اند.
تأسف بارتر این است که جریان‌هایی در مجلس، هم سو با دولت به دنبال توسعه این مناطق هستند. در شرایطی که دبیر کمیسیون اقتصادی مجلس از «لابی برخی نمایندگان برای رای آوری این لایحه سنگین است» خبر داده بود، 11 شهریور ماه سال جاری مجلس با ایجاد 8 منطقه آزاد تجاری صنعتی و 12 منطقه ویژه اقتصادی موافقت کرد.
ظاهراً برخی از نمایندگان مجلس با توجه به انتخابات سال آینده و به منظور افزایش اقبال در حوزه انتخابی خود و بدون توجه به آثار ناشی از افزایش مناطق آزاد و ویژه اقتصادی بر اقتصاد ملی، اقدام به سهم‌خواهی از این لایحه کرده بودند.
افزایش واردات و قاچاق کالا
بررسی‌ها از سال 1380 به بعد نشان می‌دهد که هر سال بر حجم واردات از مناطق آزاد افزوده شده که این موضوع در عمل ضربه بر پیکر تولید داخلی، رکود و بیکاری را به دنبال دارد. قاچاق کالا هم معضلی است که در همه این سال‌ها بر این مناطق سایه افکنده است. از سوی دیگر عملکرد غیرشفاف این مناطق، امکان رصد و بازخواست آنها نسبت به عملکردشان را به حداقل رسانده است.
توسعه ناهمگون این مناطق همچنین موجب به هم خوردن بافت فرهنگی و نمایش تضاد طبقاتی در برخی شهرهای کشور هم شده است. به عنوان مثال چندی قبل مشاهدات خبرنگار کیهان از تردد خودروهای لوکس در شهری مانند دزفول خوزستان حکایت از نمای آزاردهنده پدیده ضدفرهنگی تبرج در این شهر داشت. آن هم در شهری که فاصله زیادی تا مرزهای کشور و منطقه آزاد اروند دارد اما تردد خودروهای لوکس منطقه آزاد در آنجا مجاز شده است.
به نظر می‌رسد نتیجه توسعه بی‌رویه مناطق آزاد بر خلاف تجربه جهانی، نه تنها اهداف ایجاد آنها را تأمین نمی‌کند که کم کم همه ایران را به منطقه آزاد تبدیل نموده! و زمینه را برای واردات رسمی و غیررسمی و در نتیجه ضربه به پیکر تولید داخلی فراهم می‌کند.